رضا محمدی‌پور ندوشن
در گزارش پیش‌رو تلاش شده است به سیاق تحلیل هرمی شکل بنیادین، از کلی تا جزئی‌ترین عوامل تاثیرگذار بر صنعت سیمان مورد بررسی قرار گیرد. از همین رو با توجه به محدودیت‌های فضایی در صفحات روزنامه، گزارش در چند بخش ارائه شده که بخش اول آن به کلی‌ترین موضوعات مانند وضعیت جهانی صنعت و تولید و فروش سیمان در شرایط اقتصاد کلان و در ادامه بخش دوم به مسائل خردتری مانند شرکت‌های بورسی گروه پرداخته شده است.

در شش سال گذشته، میزان تولید سیمان در سطح جهان تغییرات چندانی را تجربه نکرده، به‌طوری‌که طی این سال‌ها تولید در سطح 1/ 4 میلیارد تن قرار داشته است. پیش‌بینی می‌شود تا سال 2030 میزان تولید سیمان به 83/ 4 میلیارد تن افزایش یابد. میزان مصرف سیمان نیز در همین محدوده قرار دارد منتها در سال گذشته به دلیل شیوع ویروس کرونا و رکود اقتصادی اندکی کاهش یافته است.  بیش از نصف سیمان جهان در چین تولید می‌شود، در واقع چین با تولید 2/ 2 میلیارد تن سیمان در سال بزرگ‌ترین تولیدکننده این محصول است، همچنین این کشور بزرگ‌ترین مصرف‌کننده نیز محسوب می‌شود، چراکه در حدود 55 درصد بازار مصرف سیمان جهان را دارد. بعد از چین، هند با تولید 340 میلیون تن در سال قرار دارد. در نمودار 2 بزرگ‌ترین تولیدکنندگان سیمان لحاظ شده است. ایران با تولید 67 میلیون تن سیمان در رتبه ششم جهان قرار دارد. گرچه در سال 2020 میزان مصرف در سطح جهانی کاهش یافت، اما منطقه خاورمیانه شاهد رشد مصرف 8 درصدی به دلیل گسترش ساخت‌وساز بود. پیش‌بینی‌ها بر این است که در سال‌های آینده میزان مصرف جهانی افزایش یابد. میانگین سرانه مصرف جهانی سیمان 521 کیلوگرم است، درحالی‌که در برخی مناطق جهان، مصرف سرانه سیمان فقط ۹۱ کیلوگرم است و با میانگین جهانی فاصله زیادی دارد. در حال حاضر سرانه تولید سیمان در ایران 790 کیلوگرم و سرانه مصرف سیمان در کشور 750 کیلوگرم است.قیمت سیمان در جهان
ارزش کل تجارت سیمان در سال 2019 بالغ‌بر 12 میلیارد دلار بوده است و بزرگ‌ترین کشور صادرکننده، ویتنام با سهم 11 درصد از کل ارزش صادرات و بزرگ‌ترین واردکننده، ایالات متحده آمریکا با سهم 10 درصدی در واردات قرار دارند. این ارزش تجارت در مقایسه با ارزش تجارت بین‌المللی صنایع دیگر رقم کمی است و نشان می‌دهد سیمان، محصولی است که کاربرد منطقه‌ای دارد و در فواصل طولانی استفاده نمی‌شود. قیمت سیمان در جهان عموما با توجه به قیمت محصولات فولادی تعیین می‌شود. به طور متوسط قیمت سیمان حدود یک‌هفتم قیمت میلگرد است.صنعت سیمان در ایران
مصرف سیمان در ایران توسط سه گروه از مشتریان انجام می‌شود: گروه اول بخش مردمی هستند که سیمان را بیشتر از نمایندگان فروش تهیه می‌کنند. این گروه حدود ۶۰ درصد از کل سیمان تولیدی را مصرف می‌کنند، ۲۵ درصد از سیمان تولیدی کشور نیز در پروژه‌های عمرانی به مصرف می‌رسد و بقیه آن‌(حدود ۱۵ درصد) به‌عنوان ماده اولیه صنایع دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس حمایت‌های دولتی موجب رشد ظرفیت تولید سیمان از 6/ 32میلیون تن در سال ۱۳۸۲ به 3/ 88میلیون تن در سال جاری شده است که معادل رشد میانگین سالانه 6 درصدی ظرفیت تولید سیمان در ۱۵ سال گذشته است. به‌رغم ایجاد توازن ‌بین میزان تولید و مصرف سیمان در ابتدای سال ۱۳۸۷، ظرفیت تولید سیمان در دهه اخیر(پس از سال ۱۳۸۷) سالانه با نرخ متوسط 8/ 5 درصد رشد پیدا کرده است. با توجه به رابطه خطی ‌بین رشد مصرف سیمان و نرخ رشد اقتصادی با ضریب تناسب 95/ 0 در ایران، بازار داخل تنها در صورت تحقق رشد اقتصادی میانگین 1/ 6 درصدی در ۱۰ سال اخیر، می‌توانست پاسخگوی ظرفیت ایجاد شده در صنعت سیمان باشد؛ بنابراین، صادرات ظرفیت مازاد، بخشی از برنامه راهبردی صنعت سیمان کشور قرار گرفت. رشد نامتناسب بازارهای پیش‌بینی شده موجب ایجاد ظرفیت مازادی به بزرگی 15 میلیون تن در سال 1399 شده است. آمارهای منتشر شده نشان داد، در دو سال گذشته میزان تولید سیمان کل کشور افزایش ‌یافته است و از 55 میلیون تن در سال 97 به 67 میلیون تن در سال 99 رسیده است.
بر اساس برنامه راهبردی توسعه صنعت سیمان، چشم‌انداز کسب جایگاه سوم جهان با تولید سالانه ۱۲۰ میلیون تن به‌عنوان رتبه اول ظرفیت تولید در منطقه و صادرات جهانی با عرضه ۳۲ میلیون‌تن سیمان به کشورهای منطقه در سال ۱۴۰۴ و توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت هدف‌گذاری شده است. سیاست‌گذاری نادرستی که وضعیت توسعه اقتصادی کشور، منطقه، ناوگان حمل‌ونقل و سایر عوامل نتوانست موجب تعدیل آن شود.  طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با احتساب پروژه‌های در شرف بهره‌برداری، ظرفیت تولید سیمان در چشم‌انداز ۱۴۰۰ به ۹۳ میلیون تن خواهد رسید.
تجهیزات پنج طرح سیمانی یک میلیون تنی دیگر نیز خریداری شده یا گشایش اعتبار ارزی آن صورت گرفته است. اگرچه پیشرفت این پروژه‌ها به دلیل رکود بازار بسیار کند است، ظرفیت بالقوه تولید سیمان کشور در چشم‌انداز ۱۴۰۰ حدود ۹۸ میلیون تن خواهد بود. ظرفیت تولید یک کارخانه سیمان را می‌توان با افزایش تعداد روزهای کاری از ۳۰۰ به ۳۳۰ روز و نیز با استفاده از افزودنی‌هایی نظیر سرباره فولادسازی و پوزولان‌ها، به ۱۱۵ درصد ظرفیت اسمی آن افزایش داد؛ بنابراین، صنعت سیمان کشور تا سال ۱۴۰۰‌(در صورت نیاز) می‌تواند بالغ ‌بر ۱۱۳ میلیون تن سیمان تولید کند که پاسخگوی نیاز داخل و بازارهای صادراتی در دو دهه پیش‌رو خواهد بود؛ بنابراین، کشور تا سال‌ها نیاز به احداث کارخانه سیمان جدید ندارد.فرصت‌ها و تهدیدهای صنعت
صنعت سیمان کشور به لحاظ‌ ظرفیت بالای تولیدی که دارد در کنار وجود مواد اولیه فراوان و با کیفیت بالای داخلی و وجود دانش فنی و تولید بخش زیادی از تجهیزات موردنیاز داخل کشور، می‌تواند یکی از لنگرگاه‌های مهم کشور برای رشد و توسعه اقتصادی کشور باشد.
با این ‌وجود، برنامه‌ریزی برای رفع چالش‌ها و موانع پیش روی این صنعت جهت استفاده از پتانسیل‌های آن در گذر از رکود و رسیدن به شکوفایی بیش‌ازپیش از طریق آزادسازی قیمت سیمان، امری ضروری است. مصرف بالای انرژی، وابسته بودن به صنایع جانبی مانند مسکن و ساخت‌وساز، پایین بودن بهره‌وری نیروی انسانی به علت تعداد بالای نیروی انسانی در کارخانه‌های سیمان، ضعف در بخش تحقیق و توسعه، ضعف در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، تقاضای بیش از حد مصرف داخل کشور به علت پایین بودن قیمت سیمان نسبت به سایر کالاهای جایگزین و ناتوانی کارخانه‌ها در پاسخگویی به تقاضا به علت زیان‌ده شدن کارخانه‌ها با بهای تمام شده فزاینده جاری و قیمت‌های دستوری، ورود کارخانه‌های تازه ‌تاسیس، وجود واسطه‌ها و دلالان، عدم توازن نرخ تورم اعلامی با افزایش نرخ مصوب سیمان در سنوات گذشته، نوسانات نرخ ارز و تاثیر قابل‌توجه آن در افزایش بهای تمام شده از جمله نقاط ضعف و تهدیدات جدی این صنعت زیربنایی خواهند بود.
لازم به ذکر است شرکت توسعه سرمایه و صنعت غدیر به‌عنوان هلدینگ سیمانی در فرآیند پذیرش قرار دارد. ارزش بازار گروه سیمان در بازار سرمایه 598هزار میلیارد ریال است و در حدود یک‌درصد ارزش کل این بازار قرار دارد.در حال حاضر سیمان تهران، آبیک و سپاهان سه شرکت برتر از لحاظ ظرفیت اسمی تولید هستند.در جدول شماره یک ظرفیت تولید اسمی تولید سیمان و کلینکر شرکت‌های تولیدکننده سیمان، سهامداران عمده و سهامدار نهایی، مقدار تولید سیمان در سال گذشته، ارزش بازار سهام، ارزش بازار به‌ازای هر تن ظرفیت و ارزش بازار به‌ازای هر تن تولید ارائه شده است. قابل‌توجه است که نحوه محاسبه ظرفیت اسمی هر خط تولید بر اساس ظرفیت تحویل روزانه ضرب‌در عدد ۳۰۰ به‌دست می‌آید. درواقع هر خط تولید سیمان به‌طور متوسط در سال ۳۰۰ روز فعالیت خواهد داشت. به همین علت در محاسبه ظرفیت اسمی برخی شرکت‌ها اختلاف وجود دارد. در جدول یک شرکت‌های سیمانی زیر مجموعه سازمان تامین اجتماعی گردآوری شده است. به جز سه شرکت انتهایی، مابقی در بورس اوراق بهادار پذیرفته شده‌اند. داده تولید برای برخی از شرکت‌های غیر بورسی در دسترس نبوده و به همین دلیل تنها به داده‌های موجود اشاره شده است. در ردیف انتهای جدول جمع مقادیر ظرفیت و تولید و همچنین میانگین نسبت ارزش بازار به‌ازای هر تن ظرفیت تولید و هر تن مقدار تولید ارائه شده است. میانگین ارزش هر تن ظرفیت تولید در مجموعه تامین اجتماعی حدود 20میلیون ریال و میانگین ارزش هر تن تولید نیز تقریبا 22میلیون ریال ارزیابی شده است.در جدول 2 شرکت‌های سیمانی زیرمجموعه گروه توسعه ملی ارائه شده است. درصد راندمان تولید سیمان در این مجموعه در حدود 88درصد است به عبارتی به طور میانگین از 88درصد ظرفیت اسمی تولید استفاده می‌شود. میانگین ارزش یک تن ظرفیت تولید در مجموعه سیدکو کمی‌بیشتر از 17میلیون ریال و ارزش یک تن تولید حدود 29میلیون ریال است.هلدینگ کاوه پارس از زیرمجموعه‌های بنیاد مستضعفان است که شرکت اصلی این مجموعه سیمان تهران است. گرچه از دو شرکت غیر بورسی این مجموعه اطلاعات مقدار تولید حاصل نشد، اما با ملاحظه شرکت‌های بورسی این مجموعه در یافت می‌شود که متوسط راندمان تولید در حدود 60درصد و میانگین ارزش هر تن ظرفیت تولید برابر با 8میلیون ریال و میانگین ارزش هر تن تولید سیمان حدود 5/ 13میلیون ریال قرار دارد. طبق اطلاعات موجود در حال حاضر ۷9 شرکت در حوزه تولید سیمان و کلینکر به ظرفیت اسمی حدودا ۸۸میلیون تن فعالیت دارند و ۵میلیون تن ظرفیت در حال احداث موجود است که پیش‌بینی می‌شد طی سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ وارد چرخه تولید شوند. همچنین ۵ میلیون تن ظرفیت تحت عنوان طرح توسعه یا تاسیس کارخانه متوقف شده است. به عبارتی طی سال‌های آتی ظرفیت اسمی تولید به بیش از ۹۰ میلیون تن در سال خواهد رسید.تکمیل طرح‌های سیمانی فوق حتی در شرایط غیر تحریمی نیز به صلاح کشور و صنعت سیمان نخواهد بود. ضعف در برنامه‌ریزی و نیز هدایت نادرست سرمایه‌گذاری‌ها، دو خطای استراتژیک وزارت صنعت، معدن و تجارت در دهه اخیر و مسبب اصلی مشکلات کنونی صنعت سیمان بوده است. بنابراین این وزارتخانه باید نسبت به تامین هزینه‌های انجام اقدامات فوق اقدام کند تا اتلاف بالغ‌بر ۹۰۰۰میلیارد تومان سرمایه کشور به‌صورت ظرفیت مازاد جلوگیری شود (مرکز پژوهش‌های مجلس، 1397).