ساز و کار نوسان قیمت سهام در بورس های اوراق بهادار استانبول، عربستان و قطر به همراه تجارب کنترل بازار مورد بررسی قرار گرفت.

 

به گزارش پایگاه خبری بورس پرس، پیرو انتشار گزارش مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران درباره ساز و کار کنترل نوسان قیمت در بورس اوراق بهادار پنج کشور این فرآیند در سه بورس استانبول، عربستان و قطر به همراه تجارب کنترل بازار بررسی شد.

بورس استانبول: بورس استانبول نیز دارای دامنه ایستا است و برای تعیین دامنه مجاز ایستا از قیمت مبنا استفاده می کند. قیمت مبنا برابر قیمت پایانی روز معاملاتی قبل است. در صورت عدم وجود قیمت پایانی برای محاسبه قیمت مبنا موارد زیر در نظر گرفته می شود.

- اگر طی روز معاملاتی نماد معامله ای نداشته باشد، آخرین قیمت مبنا بدون تغییر مورد استفاده قرار می گیرد.

- درصورت بازگشایی نماد معاملاتی بدون محدودیت دامنه نوسان، قیمت حاصل از حراج به عنوان قیمت مبنا برای طول روز در نظر گرفته می شود.

در بورس استانبول دامنه نوسان ایستا برای هر تابلو معاملاتی بصورت مجزا و به شرح زیر تعریف می شود:

- تابلو BIST Stars برابر ۲۰ درصد

- تابلو BIST Main برابر ۱۵ درصد

- تابلو شرکت های تحت نظارت (Watchlist) و BIST Submarket برابر ۱۰ درصد

- صندوق‌های قابل معامله در بورس برابر ۲۰ درصد

بورس استانبول دارای دامنه پویا نیست ولی از ساز و کار متوقف کننده خودکار استفاده می کند. نقطه محرک متوقف کننده خودکار برای تابلو BIST Stars برابر ۱۰ درصد است. در صورتی که قیمت معامله ای به این نقطه برسد، اقدام به برگزاری حراج نوسان می شود. این حراج شامل یک بازه زمانی ۵ دقیقه ای برای سفارش گیری و یک بازه زمانی تصادفی دو دقیقه‌ای برای گشایش است.

نکته قابل توجه این است این حراج منجر به روز رسانی قیمت مبنا نمی‌شود و در واقع دامنه نوسان ایستا طی روز تغییر نمی‌کند. مدیر عامل بورس دارای این اختیار است که دامنه نوسان نمادی را تغییر دهد البته یک روز معاملاتی قبل از این تغییر باید به عموم اطلاع رسانی شود.

بورس استانبول برای اینکه قیمت پایانی سهم در لحظات پایانی دچار تغییرات غیرمنطقی نشود، حدود دامنه نوسان متفاوت یعنی دامنه نوسان ۳ درصدی حول قیمت آخرین معامله برای حراج پایانی در نظر می‌گیرد. یعنی در حراج پایانی سفارش ها تنها در دامنه مثبت و منفی سه درصد حول قیمت آخرین معامله در سامانه ثبت شده و سپس فرایند کشف قیمت انجام می شود.

بورس تداول عربستان: این بورس برای کنترل نوسانات قیمت از دامنه ایستا استفاده می کند. دامنه ایستا در این بورس ۱۰درصد حول قیمت مبنا است. قیمت مبنا برابر قیمت آخرین حراج است. بنابراین این قیمت می‌تواند قیمت حاصل از حراج آغازین، پایانی و حراج نوسان باشد. البته در صورتی که سفارشی بخواهد در سقف و کف دامنه مجاز معامله شود از انجام این معامله جلوگیری شده و این سفارش همان سفارش آغازگر است که منجر به برگزاری حراج نوسان می شود.

در این حالت سفارشی که منجر به برگزاری حراج نوسان شده، اجرا نشده و به مرحله حراج نوسان انتقال داده می شود. در مرحله حراج نوسان، دامنه نوسان ۱۰ درصد حول قیمت آغازگر حراج است. یعنی در صورتی که سفارشی قصد انجام معامله در سقف یا کف دامنه مجاز را داشته باشد این معامله انجام نشده و برای محاسبه دامنه نوسان مجاز مورد استفاده برای مرحله حراج نوسان، قیمت مبنا برابر قیمت سفارش آغازگر خواهد بود.

چنانچه طی حراج نوسان سفارش ها به نحوی وارد شوند که امکان تعیین قیمت تئوریک گشایش (TOP) وجود نداشته باشد و در حراج کشف قیمتی صورت نگیرد، قیمت مبنا به حالت پیش از حراج نوسان باز می‌گردد. پس از برگزاری حراج نوسان، قیمت مبنای مورد استفاده برای تعیین دامنه نوسان قیمت جدید برابر قیمت حاصل از حرارت نوسان خواهد بود.

مدت زمان جلسه حراج نوسان در این بورس ۵ دقیقه است و در آن امکان ثبت، حذف و تغییر سفارش وجود دارد. در ارتباط با تعداد جلسات برگزاری حراج نوسان محدودیتی وجود ندارد به این معنا که یک نماد می تواند چندین بار طی یک روز حراج نوسان داشته باشد. این بورس در خصوص عرضه های اولیه از دامنه مثبت و منفی ۳۰ درصدی استفاده می کند. البته این محدودیت تنها در سه روز معاملاتی پس از عرضه اولیه برقرار است و در روز چهارم معاملات دامنه به مثبت و منفی ۱۰ درصد تغییر می کند.

بورس قطر: بورس قطر برای کنترل نوسان قیمت از هر دو محدودیت دامنه ایستا و پویا بهره می برد‌. در این بورس دامنه اینستا برای تمامی نمادها مثبت و منفی ۱۰ درصد حول قیمت پایانی روز قبل است. دامنه ایستا طی روز ثابت است و تنها در صورتی که نماد شامل اقدامات شرکتی باشد از دامنه تعدیل شده برای آن استفاده می شود.

البته در شرایط خاص نیز ممکن است بورس، اقدام به تغییر قیمت مبنای مورد استفاده برای تعیین دامنه ایستا کند که پیش از انجام چنین اقدامی، اطلاع رسانی به عموم انجام خواهد شد. دامنه پویای مورد استفاده در این بورس مثبت و منفی ۳ درصد است و در صورت ورود سفارش خارج از دامنه پویا یا ایستا، سامانه معاملاتی بصورت خودکار سفارش ورودی را حذف می کند. با حذف سفارش ورودی از ساز و کار حراج نوسان استفاده نمی شود. به عبارت دیگر حذف سفارش های بیرون دامنه منجر به ایجاد توقف معاملات و به روزرسانی دامنه نوسان نمی شود.

بررسی تجربه بورس ها در استفاده از کنترل نوسان بازار

بورس مالزی: بورس مالزی در دو سطح یعنی افت ۱۰ و ۱۵ درصدی بازار، اقدام به متوقف کردن کل معاملات بصورت خودکار می کند. شاخص مورد استفاده برای محاسبه میزان افت بازار، شاخص اصلی بورس مالزی است و برای تعیین میزان تغییرات آن از عدد شاخص در آخرین روز معاملاتی استفاده می شود.

در این روز همزمان با توقف معاملات بازار سهام، تمام مشتقاتی که مبتنی بر سهام هستند نیز بصورت خودکار متوقف می شوند. بورس مالزی بر اساس زمان رسیدن به حدود آغازگر توقف، اقدامات متفاوتی انجام می دهد‌. بنابراین پیش از بیان جزئیات مربوط به نحوه عملکرد ساز و کار توقف خودکار کل معاملات، ابتدا زمان نشست معاملاتی در این بورس شرح داده می شود.

این بورس دارای نشست صبح و عصر است. زمان معاملات پیوسته در نشست صبح از ۹ آغاز شده و تا ۱۲:۳۰ ادامه پیدا می کند. از ساعت ۱۲:۳۰ تا ۱۴ زمان ناهار و نماز است. سپس معاملات پیوسته پس از برگزاری یک حراج آغازین ۳۰ دقیقه‌ای شروع می شود. یعنی در نشست عصر، معاملات پیوسته از ۱۴:۳۰ آغاز شده و تا ۱۶:۴۵ ادامه پیدا می کند. از ۱۶:۴۵ تا ۱۶:۵۰ حراج پایانی برگزار شده و در نهایت معاملات پایانی در بازه زمانی ۱۶:۵۰ تا ۱۷ انجام می شود.

در دو سطح کل معاملات بصورت خودکار متوقف می شوند:

- اگر شاخص در نشست صبح از ساعت ۹ تا ۱۱:۱۵ به میزان ۱۰ درصد افت کند، معاملات نشست صبح به مدت یک ساعت متوقف می شوند.

- اگر شاخص در نشست صبح از ساعت ۱۱:۱۵ تا ۱۲:۳۰ به میزان ۱۰ درصد افت کند، معاملات نشست صبح تا پایان نشست صبح متوقف می‌شوند.

- اگر شاخص در نشست عصر از ساعت ۱۴:۳۰ تا ۱۵:۳۰ به میزان ۱۰ درصد افت کند، معاملات نشست عصر تا پایان روز متوقف می شود.

- اگر شاخص در هر زمانی در نشست صبح یا عصر به میزان ۱۵ درصد افت کند، معاملات تا پایان روز معاملاتی متوقف می شود.

در صورتی که به علت افت شاخص در سطح ۱۰ درصدی، معاملات کل بازار متوقف شده باشد، سفارش های موجود در سیستم معتبر باقی می مانند ولی چنانچه توقف به علت رسیدن به سطح ۱۵ درصد باشد، بورس ممکن است اقدام به حذف تمام سفارش از سیستم معاملات کند.

بورس نیویورک: شاخص مورد استفاده برای توقف خودکار کل معاملات در این بورس شاخص اس اند پی ۵۰۰ است. سه سطح برای توقف معاملات در این بورس تعریف شده که سطح اول شامل افت شاخص ۷ درصدی، سطح دوم شامل افت ۱۳ درصدی و سطح سوم نیز شامل افت ۲۰ درصدی شاخص است‌.

در این بورس نیز برای محاسبه میزان تغییرات شاخص از مقدار شاخص اس اند پی ۵۰۰ در آخرین روز معاملاتی استفاده می شود. در این شاخص شرکت‌ های پذیرفته‌شده در بورس نیویورک و شرکت های بزرگ پذیرش شده در بورس نزدک حضور دارند. اگر این شاخص دچار افت در سطح اول یا دوم شود، توقف حداقل برای بازه زمانی ۱۵ دقیقه ای اعمال می شود و چنانچه ریزش شاخص ادامه پیدا کند و به سطح سوم برسد، توقف معاملات تا پایان روز معاملاتی امتداد خواهد یافت.

این توقف بصورت همزمان برای بورس نیویورک و نزدک انجام می شود. همانند سایر بورس های اوراق بهادار همراه با توقف سهام، ابزارهای مشتقه مبتنی بر سهم یا شاخصی از سهام نیز بصورت خودکار متوقف می شوند. توقف مربوط به هر یک از سطوح تنها یکبار در هر روز معاملاتی رخ می دهد به این معنا که اگر به عنوان مثال شاخص ۷ درصد افت کند و پس از توقف و بازگشایی، رشد شاخص و مجدداً کاهش و برخورد به سطح اول وجود داشته باشد، مجدداً توقف مربوط به سمت اول برگزار نخواهد شد. پس از برگزاری توقف مربوط به سطح اول تنها در صورت رسیدن به سطح دوم، کل معاملات متوقف خواهد شد. پس از هر یک از توقف ها با برگزاری حراج و کشف قیمت جدید معاملات پیوسته از سر گرفته می شود.

بورس استانبول: در این بورس سیستم متوقف کننده خودکار کل بازار (MWCB)  از آگوست سال ۲۰۲۰ مورد استفاده قرار گرفته است. بر اساس این طرح در صورت رسیدن شاخص BIST 100 بورس استانبول به یکی از دو نقطه آغاز گر توقف، معاملات در کل بازار متوقف می شود. آغازگر اول شامل افت ۵ درصدی شاخص بورس و آغازگر بعدی شامل افت ۷ درصدی این شاخص است.

برای محاسبه میزان افت شاخص، تغییرات آن در روز جاری نسبت به مقدار پایانی در آخرین روز معاملاتی مد نظر قرار می‌گیرد. در صورت رسیدن شاخص به یکی از این دو نقطه نه تنها معاملات سهام در کل بازار متوقف می‌شود بلکه معاملات تمام ابزارهای مشتقه که دارای پایه آنها سهم یا شاخصی از سهام است نیز متوقف می شوند.

مدت زمان توقف معاملات سهام مورد استفاده برای هر دو آغازگر ۲۰ دقیقه است. در دوره توقف معاملات سهام امکان ثبت، لغو یا اصلاح سفارش خرید یا فروش سهم وجود ندارد. مدت زمان توقف مورد استفاده برای صندوق‌های قابل معامله در بورس و ابزارهای مشتقه مبتنی بر سهم یا شاخص سهام ۳۰ دقیقه در نظر گرفته شده است. یعنی معاملات این ابزارها با یک وقفه ده دقیقه ای پس از آغاز معاملات سهام شروع می شود.

معاملات سهام پس از اعمال هر یک از دو توقف با برگزاری حراج ۵ دقیقه ای ادامه می یابد البته چنانچه توقف در ۳۰ دقیقه پایانی معاملات پیوسته اتفاق بیفتد، توقف تا پایان نشست معاملاتی ادامه پیدا خواهد کرد. بورس این حق را برای خود محفوظ داشته که روش محاسبه شاخص میزان تغییرات شاخص را بر اساس صلاحدید تغییر دهد. البته پیش از اعمال هر تغییری این امر به اطلاع عموم فعالان بازار می رسد.

جمع بندی و نتیجه گیری

با توجه به آثار مخرب نوسان شدید قیمت در بازارهای مالی همواره دارا بودن ساز و کار مناسب برای مواجهه با آن دارای اهمیت بالایی است. در این راستا آیسکو سال ۲۰۱۸ به بورس های اوراق بهادار توصیه کرد به ساز و کار مناسبی برای کنترل نوسان قیمت و مجهز شوند و هر روز این ساز و کار را با توجه به شرایط خاص طراحی کرده و به درستی اجرا کنند. همچنین بورس ها بصورت منظم اقدام به بازنگری و باز تنظیم ساز و کار کنترل قیمت کنند.

طبق بررسی ها توسط فدراسیون جهانی بورس‌ها، اصلی ترین ساز و کارهای کنترل نوسان که در بورس های اوراق بهادار مورد استفاده قرار می گیرد شامل محدودیت دامنه نوسان و توقف خودکار معاملات است.

خلاصه چگونگی بکارگیری محدودیت دامنه نوسان در بورس ۸ کشور

معمولا انجام معامله بیرون دامنه نوسان پویا و ایستا منجر به برگزاری حراج نوسان و به روز رسانی هر دو دامنه می شود. البته برخی از بورس ها دامنه ایستای ثابتی طی روز دارند و امکان تعدیل دامنه طی روز وجود ندارد. گرچه هر بورس از ساز و کار خاص برای کنترل نوسان استفاده می‌کند اما در کلیات ساز و کارهای فوق شباهت بسیاری به یکدیگر دارند.

در شرایط خاص بورس ممکن است اقدام به تغییر دامنه نوسان کنند به عنوان مثال در شرایط نامتعارف بازار همچون انتخابات، زلزله، کودتا و امثال آن معمولاً بورس اقدام به کاهش دامنه نوسان می‌کند. تغییر دامنه نوسان محدود به کاهش آن نمی‌شود. در شرایطی همچون شروع ویروس کرونا برخی از بورس ها همچون بورس مالزی اقدام به استفاده از دامنه نوسان نامتقارن کرد. دامنه نوسان از جمله ابزارهایی است که بورس های اوراق بهادار به منظور مواجهه با شرایط خاص و مدیریت نوسانات بازار از آن بصورت گسترده استفاده می کنند.

نتایج این گزارش بصورت زیر قابل جمع بندی است:

۱. کنترل نوسانات قیمتی از اهمیت بالایی برای حفاظت از نظم و اعتماد سرمایه‌گذاران برخوردار است و بکارگیری آنها توسط بورس و مورد تاکید سازمان های بین‌المللی قرار دارد.

۲. تمامی بورس های مورد بررسی از ساز و کارهای ویژه‌ای برای کنترل نوسان قیمتی استفاده می کنند.

۳. ساز و کارهای اصلی کنترل نوسان قیمتی به دامنه نوسان و توقف خودکار معاملات قابل تفکیک هستند.

۴. دامنه نوسان در بیشتر بورس های بررسی شده شامل دامنه ایستا و پویا است.

۵. حدود دامنه پویا از هر معامله به معامله بعد تغییر می کند اما حدود دامنه اینستا در برخی از بورس ها در کل روز معاملاتی ثابت است اما در برخی دیگر از بورس ها با برگزاری حراج نوسان طی روز نیز امکان جابجایی دارد.

۶. توقف معاملات در صورت نوسان قیمت از حد مشخصی صورت می گیرد و در دو سطح تک سهم و کل بازار انجام می شود.