شروين شهرياري: مالکیت بخش عمده‌ای از سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس در اختیار سهامداران عمده یا فعالان حقوقی دولتی و شبه دولتی (تامین اجتماعی، سهام عدالت، صندوق‌های بازنشستگی، بیمه‌ها و...) قرار دارد.

براساس آخرین آمارهای رسمی، بیش از 81 درصد سهام در بورس تهران در اختیار مالکان عمده است که با اهداف مدیریتی نگهداری می شود. به همین دلیل، بورس تهران را می‌توان از این جنبه در زمره بازارهای کم عمق و نوپا در مقایسه با بازارهای سهام بین‌المللی ارزیابی کرد. در ادامه مفهوم این متغیر مهم و آخرین وضعیت سهام شناور آزاد شرکت‌های بورس با اقتباس از آخرین گزارش رسمی و دیدگاه های مدیریت نظارت بر شرکت‌های بورس اوراق بهادار (آقای حسینی مقدم) بررسی شده است.
سهام شناور آزاد عبارت از: بخشی از سهام یک شرکت است که در بازار مالی قابل معامله است و با اهداف مدیریتی توسط سهامداران کنترل‌کننده نگهداری نمی‌شود. عرضه و تقاضای این بخش از سهام به واسطه دخالت در فرآیند عرضه و تقاضای روزانه، قیمت را تعیین می‌کند و قابلیت نقدشوندگی سهام را فراهم مي‌كند.
سهام شناور آزاد متعلق به سهامداران غیر‌مدیریتی یا همان سهامداران غیر استراتژیک است. این گروه در واقع سرمايه‌گذاراني هستند که هدف اصلی آنها از خرید و فروش سهام کسب سود است و مقاصد مدیریتی از سرمايه‌گذاري خود ندارند. در ایران، از حدود 10 سال پیش محاسبه و انتشار سهام شناور آزاد شرکت‌ها متداول ‌شد. در مورد روش تعیین درصد دقیق سهام شناور آزاد شرکت‌ها توافق جامعي وجود ندارد و به همين دليل از روش‌هاي پيشنهادي مختلفي به این منظور استفاده مي‌شود. در حال حاضر، در بورس تهران، مالكيت‌هاي زیر در صورتی که مجموعا بیشتر یا مساوی 5 درصد کل سهام شرکت باشد، جزو سهام شناور تلقی نمی‌شود:
1- سهام نگهداری‌شده توسط هر یک از سهامداران
2- سهام متعلق به سهامداران خانوادگي در قالب اشخاص حقیقی
3- سهام متعلق به اشخاص حقوقی همگروه با مالکیت مستقیم یا غیرمستقیم.
به این ترتيب، پس از تهیه فهرست همه سهامداران شرکت‌های پذیرفته شده در بورس، اقلام فوق خارج شده و باقیمانده به عنوان ميزان سهام شناور آزاد شرکت در مقاطع زماني سه ماهه گزارش می‌شود. بر اساس مصوبه شورای‌عالی بورس، سازمان بورس و اوراق بهادار متولی محاسبه سهام شناور آزاد محسوب می‌شود.
سرمايه‌گذاران در بورس به‌منظور انتخاب سهام برتر بايد به ميزان سهام شناور آزاد شركت‌ها به عنوان يك معيار مهم توجه كنند. زيرا اين متغير يكي از عوامل اصلي اثرگذار بر افزایش نقدشوندگی، عمق و کارآیی بازار است. مطالعات در بازارهاي مالي نشان می‌دهد افزایش سهام شناور آزاد موجب کاهش امکان دستکاری قیمت، کاهش ریسک نقدشوندگی و دستیابی به قیمت عادلانه‌ نزدیک به ارزش ذاتی می‌شود. سهام شناور آزاد اندک نشانگر آن است که مقدار کمی از سهام شرکت براي معامله در دسترس است و در نتیجه احتمال انحراف قيمت روز از قيمت منصفانه زياد است.
از عوامل مقاومت در برابر افزایش سهام شناور آزاد توسط شرکت‌ها در ايران می‌‌توان به نگرانی برخی سهامداران عمده شرکت از امکان تصاحب سهام شرکت توسط سایر سهامداران اشاره کرد که به آنها امکان نمی‌دهد تا سهام خود را برای افرایش درصد سهام شناور آزاد در بازار عرضه کنند.
براي حل اين مشكل، سهامداران عمده شرکت‌ها می‌توانند با توافق بین خودشان، درصدی از سهام را به صورت هماهنگ در بازار عرضه کنند تا نگرانی هر یک از آنان از تصاحب سهم توسط سهامداران عمده رقیب از بین برود.
به‌طور کلی می‌توان مزایای افزایش سهام شناور آزاد برای سرمایه‌گذاران خرد در سه سرفصل قابل طبقه بندي است: 1- کاهش امکان دستکاری قیمت و دخالت مصنوعي در قیمت‌های بازار 2- کاهش ریسک نقدشوندگی، 3- عادلانه‌تر شدن قیمت سهام شرکت و نزدیک شدن آن به ارزش ذاتی.
با توجه به مزاياي مورد اشاره، يكي از برنامه‌هاي اصلي مديران بازار سرمايه حركت در جهت افزایش سهام شناور تعريف مي‌شود. کاهش تدریجی مقررات کنترلی بورس، کاهش درصد مالکیت دولت به‌منظور افزایش سهام شناور آزاد و حذف سیاست محدودیت مالکیت سهام توسط اشخاص خارجی، نمونه‌هایی از اقدامات صورت گرفته در برخی از کشورها به‌منظور کاهش تمرکز مالکیت یا افزایش سطح سهام شناور آزاد است.
در حال حاضر، حداقل میزان سهام شناور آزاد در بورس تهران 10 درصد برای شرکت‌های پذیرفته شده در بازار دوم تعیین شده و این نصاب در تابلوی فرعی و اصلی بازار اول به ترتیب 15 و 20 درصد است. جالب است بدانید که حتی در بورس‌های توسعه یافته دنیا نظیر بورس لندن‏‌، ایتالیا، بورس بلژیک هم حد نصاب مزبور 25 درصد است. در بورس فیلیپین در حال حاضر حداقل سهام شناور آزاد هر شرکت ‌باید 10 درصد از کل سهام منتشره آن باشد. همچنین در بورس آتن شرکت‌های پذیرفته شده باید حداقل 20 درصد از سهام خود را بین سرمایه‌گذاران عرضه کنند.
این در حالی است که در بورس مالزی نیز حداقل سهام شناور آزاد برای یک شرکت 15درصد است.
در بورس استانبول، شرکت‌های پذیرفته شده در بورس باید حداقل 35 درصد سهام شناور آزاد داشته باشند. هر چند بورس‌ها در تعیین حداقل درصد سهام شناور آزاد با هم متفاوت هستند اما همه آنها برنامه‌های ویژه‌ای برای افزایش سطح شناوری سهام دارند؛ زیرا به نتایج و پیامدهای مثبت افزایش آن کاملا آگاهند.
يكي از مهم‌ترين برنامه‌هاي عملياتي در بازار سرمايه ايران به‌منظور نيل به اين منظور، تعريف مشوق‌هاي مالياتي بوده است. در همين راستا، با توجه به تصویب قانون «توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید» (مصوب 25 آذر 1388 مجلس شورای اسلامی)، شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس که سهام شناور آزاد آنها به تایید سازمان حداقل 20 درصد باشد، از بخشودگی مالیاتی دو برابری برخوردار شده‌اند كه براي صرفه‌جويي در هزينه شركت‌ها انگيزه‌اي مهم تلقي مي‌شود.
در يك دهه اخیر، بسیاری از بورس‌ها برای اینکه شاخص آنها بیانگر وضعیت دقیق‌تری از بازار باشد، سهام شناور آزاد را در فرمول محاسبه شاخص دخالت داده‌اند. در بورس تهران نيز از ابتدای سال 1388 يكي از شاخص‌هاي بورس (به نام شاخص آزاد شناور) بر مبناي سهام شناور آزاد شركت‌ها محاسبه و گزارش مي‌شود كه مي‌تواند معيار بسيار دقيق‌تري از بازدهي بازار سهام (نسبت به شاخص كل كه دربردارنده كل سهام است) را به دست دهد.
مطلب حاضر را با ذكر چند نكته جالب توجه در خصوص آخرين آمار منتشر شده از وضعيت سهام شناور آزاد شركت‌هاي بورس تهران (مربوط به پاييز 92) به پايان مي‌بريم:
1- ميانگين وزني سهام شناور آزاد در بورس تهران در حال حاضر 55/18 درصد است.
2- در فصل گذشته، به دليل رونق چشمگير بازار، سهام شناور در بورس تهران افزايش مقبولي يافته و منجر به انتقال مالکيت حدود 10 هزار ميليارد تومان از سهام از سهامداران استراتژيك به سهامداران خرد شده كه از اين جهت، پاييز 92 يك دوره استثنايي در جهت افزايش سهام شناور آزاد در بورس تهران به شمار مي‌رود.
3- در سه ماه گذشته، صنعت خودرو بيشترين ميزان افزايش سهام شناور آزاد و صنعت داروسازي بيشترين كاهش سهام شناور آزاد را داشته است.
به این ترتيب فروش‌هاي عمده سهام زيرمجموعه خودروسازان (به ويژه در گروه سايپا) منجر به انتقال قابل ملاحظه مالكيت از سهامداران عمده به سرمايه‌گذاران غير‌مديريتي شده است، حال آنكه در گروه داروسازي، افزايش درصد سهام مديريتي به چشم مي‌خورد كه به معناي كاهش سهام شناور آزاد داروسازان در يك فصل گذشته است.