بانکداری الکترونیک و اصلاح الگوی مصرف

بینا- ما در عصری زندگی می‌کنیم که با تغییرات سریعی همراه است. گسترش شبکه جهانی اینترنت، ارتباطات الکترونیک، پیشرفت و کاربرد گسترده فناوری اطلاعات بستری مناسب برای مراودات تجاری، اقتصادی و مالی فراهم نموده است. بانکداری الکترونیک یکی از مواهب دنیای فناوری اطلاعات می‌باشد که براساس آن تمامی فعالیتهای مالی، بانکی و اعتباری از بستر سنتی به بستر الکترونیکی منتقل می‌شود. به همین دلیل، استفاده از سیستمهای الکترونیک در موسسات مالی و اعتباری جهان به سرعت رو به گسترش بوده و تعداد استفاده‌کنندگان از خدمات بانکداری الکترونیک روز به روز در حال افزایش هستند. استفاده از این فناوری موجب توسعه تجارت، تسهیل ارتباطات عوامل اقتصادی، فراهم کردن امکان فعالیت برای بنگاهها، ارتقای بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و صرفه‌جویی در زمان شده است.
بانکداری الکترونیک با تغییر آگاهی، نگرش، الگو و رفتار افراد و سازمانها، نیروی بالقوه مهمی برای اصلاح رفتار و اصلاح الگوی مصرف است. با توجه به گسترش روزافزون این پدیده در جهان در کشور ما نیز بانکداری الکترونیک با ارائه راهکارهایی مناسب با تغییر الگوی رفتار افراد، بسیاری از مصارف بیهوده را از چرخه زندگی انسانها و سازمانها حذف کرده و حرکتی پیوسته را در جهت اصلاح الگوی مصرف و صرفه‌جویی بیشتر در زندگی آغاز کرده است.
پیشرفت و گسترش شبکه جهانی اینترنت و دسترسی تعداد زیادی از افراد به آن انقلابی در زمینه ارتباطات ایجاد و با دسترسی تعداد زیادی از مردم به شیوه‌های ارتباطی جدید همچون اینترنت، دسترسی تعداد زیادی از مردم به ارتباطات الکترونیکی و دنیای مجازی را سبب شد. بانکداری الکترونیک را می‌توان یکی از تبعات گسترش و توسعه دنیای مجازی دانست. با توجه به اهمیت موضوع بانکداری الکترونیک و روند توسعه صعودی آن در ایران
و جهان آشنایی با ابعاد مختلف بانکداری الکترونیک و تاثیرات آن در زندگی انسانها اهمیت خاصی دارد.

- بانکداری الکترونیکی چیست؟
بانکداری الکترونیکی عبارت است از فراهم آوردن امکاناتی برای کارکنان در جهت افزایش سرعت و کارایی آنها در ارائه خدمات بانکی در محل شعبه و همچنین فرآیندهای بین شعبه‌ای و بین بانکی در سراسر دنیا و ارائه امکانات سخت‏افزاری و نرم‌افزاری به مشتریان که با استفاده از آنها بتوانند بدون نیاز به حضور فیزیکی در بانک، در هر ساعت از شبانه‌روز (۲۴ ساعته) از طریق کانالهای ارتباطی ایمن و با اطمینان عملیات بانکی دلخواه خود را انجام دهند.
۲-۱- تعاریف دیگری از بانکداری الکترونیک
* تعاریفی دیگر از بانکداری الکترونیک فراهم آوردن امکان دسترسی مشتریان به خدمات بانکی با استفاده از واسطه‌های ایمن و بدون حضور فیزیکی.
* استفاده مشتریان از اینترنت برای سازماندهی، آزمایش و یا انجام تغییرات در حسابهای بانکی خود و یا سرمایه‌گذاری بانکها برای ارائه عملیات و سرویسهای بانکی.
* فراهم آوردن امکان دسترسی مشتریان به خدمات بانکی با استفاده از واسطه‌های ایمن و بدون حضور فیزیکی.
* استفاده مشتریان از اینترنت برای سازماندهی، آزمایش و یا انجام تغییرات در حسابهای بانکی خود و یا سرمایه‏گذاری بانکها برای ارائه عملیات و سرویسهای بانکی.
به عبارت دیگر بانکداری الکترونیکی استفاده از فناوریهای پیشرفته نرم‌افزاری و سخت‌افزاری مبتنی بر شبکه و مخابرات برای تبادل منابع و اطلاعات مالی به صورت الکترونیکی است که می‌تواند باعث حذف نیاز به حضور فیزیکی مشتری در شعب بانکها شود.


۳- سیستمهای بانکداری الکترونیکی
بانکداری الکترونیک شامل سیستمهایی است که مشتریان موسسات مالی را قادر می‌سازد تا در سه سطح اطلاع‌رسانی، ارتباط و تراکنش از خدمات و سرویسهای بانکی استفاده کنند.
الف - اطلاع رسانی: این سطح ابتدایی‌ترین سطح بانکداری اینترنتی است. بانک اطلاعات مربوط به خدمات و عملیات بانکی خود را از طریق شبکه‌های عمومی یا خصوصی معرفی می‌کند.
ب - ارتباطات: این سطح از بانکداری اینترنتی امکان انجام مبادلات بین سیستم بانکی و مشتری را فراهم می‌آورد. ریسک این سطح در بانکداری الکترونیک بیشتر از شیوه سنتی است و بنابر‌این، برای جلوگیری و آگاه ساختن مدیریت بانک از هرگونه تلاش غیر مجاز برای دسترسی به شبکه اینترنتی بانک و سیستمهای
رایانه‌ای به کنترلهای مناسبی نیاز است.
ج - تراکنش: این سیستم متناسب با نوع اطلاعات و ارتباطات خود، از بالاترین سطح ریسک برخوردار است و باید سیستم امنیتی قوی بر آن حاکم باشد. در این سطح مشتری در یک ارتباط متقابل قادر است تا عملیاتی چون پرداخت صورتحساب، صدور چک، انتقال وجه و افتتاح حساب را انجام دهد.
با توجه به تعاریف بالا و نارسایی‌ها و مشکلاتی همچون هزینه‌های فراوان چاپ اسکناس، اتلاف منابع و زمان شهروندان، افزایش سفرهای درون شهری و افزایش هزینه‌های خدمات عمومی، دولت می‌تواند با حرکت به سوی بانکداری الکترونیک مزایای بی‌شماری را به دست آورد.


۴- انواع بانکداری الکترونیک
انواع مختلف بانکداری الکترونیک عبارتند از:
* بانکداری اینترنتی
* بانکداری مبتنی بر تلفن همراه و فناوریهای مرتبط با آن
* بانکداری تلفنی
* بانکداری مبتنی بر نمابر
* بانکداری مبتنی بر دستگاههای خودپرداز
* بانکداری مبتنی بر پایانه‌های فروش
بانکداری مبتنی بر شعبه‌های الکترونیکی علی‏رغم انواع مختلف بانکداری الکترونیک، در کشور ما گسترش استفاده از آن با تاخیر و خیلی دیر انجام گرفته؛ اما امروزه بانکهای کشور با در نظر گرفتن خدمات نوین و الکترونیکی و از بین بردن موانعی همچون نبود بستر مخابراتی مناسب، وجود قوانین دست و پاگیر اداری، عدم ارتباط میان مدیران تصمیم‌گیرنده و متخصصان فناوری اطلاعات، عدم شناخت و آگاهی مردم از خدمات بانکداری الکترونیکی و نبود فرهنگ مناسب پیاده‌سازی، گامهای محکمتر و بلندتری را به سوی بانکداری الکترونیک برداشته‌اند و در صدد رفع موانع توسعه آن برای به دست آوردن مزیت رقابتی می‌باشند.


۵- راهکارهای افزایش استفاده از خدمات الکترونیکی در بانکها
* استفاده از سیستمهای الکترونیکی داخلی
* بومی‌سازی سیستمهای الکترونیکی که به اجبار وارد می‌شود
* تطبیق فرهنگ با سیستمهای مورد استفاده
* برگزاری دوره‌های آموزشی لازم برای کارمندان
* اجبار کارمندان به استفاده از سیستم الکترونیک
* استفاده از رسانه‌ها برای افزایش اطلاع‌رسانی و آگاهی


۶- مزایای بانکداری الکترونیک
* جذب و نگهداری مشتریان
* افزایش بهره‌وری نیروی انسانی
* هدایت مشتریان به سمت کانالهای مناسب برای انجام امور
* امکان دسترسی مشتریان به خدمات بانکی بدون حضور فیزیکی
* صرفه‌جویی در هزینه‌ها و زمان
* کاهش هزینه‌های سازمانی
* ارائه خدمات به مشتریان بازار هدف
* مدیریت بهتر اطلاعات
* کاهش ریسک نگهداری پول نقد
* مکان انتقال سریع اطلاعات
با توجه به نامگذاری سال ۸۸ به سال اصلاح الگوی مصرف از طرف رهبر معظم انقلاب، هر جامعه باید با توجه به مقتضیات خود و نیازها، از امکانات و وسایل منطبق با آن استفاده کند و اقتضای جامعه امروزی ایجاب می‌کند که حرکت به سمت بانکداری الکترونیک سریعتر گردد. با توجه به استفاده از الگو های مصرف سنتی در جامعه و به خصوص در شبکه بانکی کشور بانکداری الکترونیک می‌تواند باعث ایجاد الگوی صحیح مصرف و مانعی بزرگ
در برابر مصرف ناصحیح و بی‌رویه باشد. بنابراین برای بهره‌مندی از مزایا و توسعه و گسترش بانکداری الکترونیک باید پیش‌زمینه‌های لازم برای استفاده از آن در جامعه را مهیا نمود.


۷- اصلاح الگوی مصرف
رفتار افراد خانوارها و یا کل جامعه در انتخاب، خرید و مصرف کالاها و خدمات الگوی مصرف را تعیین می‌کند. الگوی مصرف متاثر از سلایق، ترجیحات شخصی و محیط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‌باشد. به دلیل کمبود منابع و امکانات، اصلاح الگوی مصرف در جامعه اجتناب‌ناپذیر است و این الگوی مصرف جامعه است که بر تمامی جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور تاثیر دارد.
اصلاح الگوی مصرف به معنای مصرف نکردن نیست، بلکه به معنای تغییر اساسی و بنیادین در بینشها و نگرشهای مصرف‌کننده و مصرف می‌باشد. اصلاح دایمی الگوهای مصرف در زمینه‌های مختلف نیاز دایمی هر جامعه و ضرورت امروزی جامعه اسلامی ایران است که می‏کوشد تمدن اسلامی جدید را تعریف و به شکل عملی به جهانیان ارایه دهد. همچنین با توجه به آیات قرآنی انسان باید به دنبال شناختی کامل نسبت به امور و منابع دنیا باشد و راه درست و مناسب استفاده از آنها را بیاموزد.
بنابراین اصلاح الگوی مصرف، تلاشی جامع‌نگر، مدبرانه، هوشمند، دامنه‌دار از گذشته و به سوی آینده را می‌طلبد تا با انجام حرکات اصولی و کاربردی، فرهنگ مطلوب صحیح مصرف کردن را در همه امور ترویج دهد. این فرهنگ می‌تواند موجب استفاده صحیح از منابع کشور گردد و سبب ارتقای شاخصهای زندگی و کاهش هزینه‌ها شود و در نهایت زمینه‌ای را برای گسترش عدالت به وجود بیاورد.
۷-۱- راهکارهای اصلاح الگوی مصرف

* فرهنگ‌سازی
اصلاح الگوی مصرف نیاز به فرهنگی پایدار دارد که با استفاده از آ ن هر فرد الزام تصحیح الگوی رفتار خود را درک کند و به تدریج این رفتارهای اصلاح شده نهادینه شود.

* مدیریت قوی
داشتن مدیریت مدبرانه و عاقلانه مصرف که با پرهیز از شعارزدگی و با مدیریت صحیح و عاقلانه در سطح کلان در جهت هدایت و تدوین و انتخاب یک استراتژی راهبری تلاش کند، از الزامات حرکت صحیح به سوی اصلاح الگوی رفتار می‌باشد.

* داشتن استراتژی مشخص
برای جلوگیری از اتلاف منابع و برای اینکه فرهنگ اصلاح الگوی مصرف نهادینه شود نیاز هست که مسیر اصلاح الگوی مصرف ترسیم شود. اهداف مورد نظر و راهکارهای آن تعیین و شاخصهایی برای سنجش و ارزیابی پیشرفت امور مد نظر قرار گیرد.

* جلب مشارکت مردم
حرکت منسجم و مدبرانه به سوی اصلاح الگوی مصرف بدون افزایش آگاهی مردم و مشارکت آنها امری اجتناب‌ناپذیر است.
با توجه به موارد ذکر شده می‌توان گفت که در حقیقت الگوی مصرف، الگوی رفتار ما است، درنتیجه برای اصلاح الگوی مصرف نیاز است رفتارمان را تغییر دهیم و این تغییر رفتار را نیز براساس نیاز و دستاوردهای فناوری اطلاعات هدایت کنیم تا بتوانیم با آهنگ تغییرات جامعه نوین هماهنگ شویم‌. یکی از راهها برای تغییر رفتار، استفاده از فناوریهای جدید می‌باشد. بانکداری الکترونیک با تغییر رفتار سنتی به رفتار جدید و توام با فناوری اطلاعات عاملی موثر در تغییر رفتار و استفاده صحیح از منابع در دسترس است.
۷-۲- نتایج پذیرش اصلاح الگوی مصرف

به طور خلاصه پذیرش اصلاح الگوی مصرف می‌تواند ما را از نتایجی همچون موارد ذیل بهره‌مند سازد:
۱. گسترش عدالت و ارتقای سطح زندگی جامعه
۲. ایجاد فرصت توزیع مناسب منابع در بخشهای مختلف اقتصادی
۳. ارتقای فناوری در طراحی، ساخت و ..
۴. رعایت شاخصهای زیست محیطی در تولید و ارائه کالاها و خدمات
۵. صرفه‌جویی در زمینه مصرف انرژی و توجه خاص به تولید انرژی از منابع تجدیدشونده و نو مانند باد، خورشید و...
۶. توجه به کاهش ضایعات در تولید و مصرف
۷. توجه به عملکرد مکانیزم قیمتها و استفاده صحیح از آن برای تأثیرگذاری و تشویق تولیدکنندگان برای تولید کالای با کیفیت بالاتر
مطالب بالا می‌تواند تا حدی اهمیت استفاده از بانکداری الکترونیک را نمایان کند و نشان دهد که برای اصلاح الگوی مصرف و فرهنگ صحیح استفاده از منابع، نارسایی‌های موجود در روشهای سنتی بانکداری، کشور را ناگزیر به تحول سریع از بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیک می‌کند. بانکداری الکترونیک ابزاری نوینی است که بانکها و حتی موسسات اعتباری و مالی می‌توانند با استفاده از آن فرهنگ مطلوب و استفاده صحیح از منابع را گسترش دهند و از مزایایی چون کاهش هزینه چاپ اسکناس، کاهش هزینه جابه‌جایی اسکتاس، کاهش هزینه بایگانی، جلوگیری از سوء استفاده‌های اقتصادی برون‌سازمانی، کاهش هزینه‌های پرسنلی، کاهش آلودگی شهرها و کاهش آلودگی روانی و ....بهره‌مند شوند.


۸- نتیجه‌گیری
در کشور ما همانند سایر کشورها وجود زمینه‌های مساعد فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، تکنولوژی و آموزش و... در پیاده‌سازی بانکداری الکترونیک ضروری به نظر می‌رسد و حرکت مدبرانه در پیاده‌سازی بانکداری الکترونیک و بهره‏مندی از فواید آن نیازمند آموزشهای لازم، ایجاد نگرش در سطح کلان، توجه کافی و سریع به پیش‌نیازها، تدوین قوانین و دستورالعملهای شفاف و بومی کردن تکنولوژیهای وارده به کشور می‌باشد. پس با افزایش آگاهی، بهبود نگرش و رفتار خدمات‌دهندگان و خدمات‌گیرندگان در سیستم بانکداری الکترونیک و رفع موانع عدم توسعه بانکداری الکترونیک می‌توانیم از آن در جهت اصلاح الگوی مصرف که راهبردی اساسی برای کشور می‌باشد، استفاده کرده تا از آثار مطلوب بی‌شمار آن بهره‌مند شویم.

منابع
حسنی ،فرنود،سلطانی سهیلا ، ضرابیه فرشته، مدیریت بانکداری الکترونیک ، انتشارات سبزان ، ۱۳۸۷
حسن زاده ، علی ، بانکداری الکترونیک ، ۱۳۸۷
صالحی ، علیرضا، بررسی وضعیت بانکداری الکترونیکی، ماهنامه شبکه ، ۱۳۸۱
کاظم زاده ، موسی،بانکداری الکترونیک ف باشگاه اندیشه ، ۱۳۸۸
کهزادی ، نخستین همایش تجارت الکترونیک، ماهنامه تدبیر شماره۱۷۰ ، ۱۳۸۲
http://www.ffiec.gov/ffiecinfobase/booklets/e_banking/ebanking_۰۰_intro_def.html
Kirk Tyrell Electronic Banking ، Financial Institutions Supervisory Division Bank of Jamaica/www.boj.org.jm
http://www.bankersonline.com/technology/gurus_tech۰۸۱۸۰۳d.html

*لطف اله علی پور
کارشناس ارشد فناوری اطلاعات