آنچه در بورس گذشت
مريم نجفيان
 بورس اوراق بهادار تهران پس از پشت سر گذاردن سال 90 که با ميانگين بازدهي 2/11 درصدي و عملکرد ضعيفي که نسبت به سال قبل از خود نشان داده بود با بيم و اميدهايي به سال 91 قدم گذاشت. اميدهايي که به واسطه افزايش قابل توجه نرخ ارز طي سال 90 و انتظار براي تاثيرگذاري آن بر سودآوري شرکت‌هايي که توليدکننده مواد و محصولات خام نفتي، پتروشيمي و فلزي هستند، شکل گرفت. در عين حال نگراني سرمايه‌گذاران از تشديد تحريم‌هاي حاکم بر فروش نفت و نقل و انتقالات بانکي، تا حدي سرمايه‌گذاران را از اتخاذ موقعيت‌هاي ريسکي بر حذر مي‌داشت.
 اما تشديد تحريم‌ها به ويژه در بخش فروش نفت و محصولات پتروشيمي در کنار عدم‌ اطمينان سرمايه‌گذاران به امکان تسعير دارايي‌ها و درآمدهاي ارزي بر اساس نرخ ارز مورد معامله در بازار آزاد (که روز به روز در حال فاصله گرفتن از نرخ ارز مرجع بود) سبب غلبه احتياط صدر رفتار سرمايه‌گذاران شد. وضعيتي که باعث شد بورس تهران تا اواسط مردادماه و پس از گذشت 142روز از آغاز سال91، نه‌تنها پاداشي به فعالان خود ندهد، بلکه بخشي از دارايي آنها را نيز ذوب کند به نحوي که ميانگين بازدهي بورس تهران تا هجدهم مردادماه به منفي 2/8 درصد رسيد.
 اما در اين زمان اتخاذ تدابير مقابله‌اي از سوي شرکت‌ها و يافتن راه‌هايي براي دور زدن تحريم‌ها از يک سو در کنار افزايش شديد قيمت کليه کالاها به ويژه مواد خام پتروشيمي و فلزي در بورس کالا و قطعيت امکان ظهور نرخ‌هاي آزاد ارز در صورت‌هاي مالي شرکت‌ها، سرمايه‌گذاران را به بازگشت به بورس ترغيب کرد. شرايطي که در عمل باعث شد بورس در فاصله تنها 130 روز، بازدهي خيره‌کننده 2/61درصدي را براي سرمايه‌گذاران به ارمغان آورد و بازدهي بورس را از ابتداي سال به 48 درصد بالغ کند.
 در نهايت اين هيجان افسار‌گسيخته طي يک ماه گذشته با عقب‌نشيني پنج‌درصدي شاخص و کاهش ميانگين بازدهي بورس تا سطح 40 درصد، اندکي فروکش کرد. اما اين روزها بورس با خبرهاي ضد و نقيضي در مورد بزرگترين عرضه بورسي در تاريخ خود دست و پنجه نرم مي‌کند. طي يک هفته گذشته خبر عرضه هلدينگ خليج فارس که نياز به نقدينگي بسيار بالايي دارد سهامداران را وادار به فروش دارايي‌ها‌يشان نمود و به اين ترتيب شاخص بورس را هزار واحدي به عقب راند اما با برگزاري جلسه معارفه اين شرکت و به تعويق افتادن اين عرضه فضاي تالار بورس رنگ بهاري گرفت و شاخص بار ديگر جان گرفت و چند درصدي به بازدهي بورس در سال 91 افزود. بورس اوراق بهادار تهران براي امسال واگذاري 15 شرکت را در دستور کار خود قرار داده بود که با واگذاري سهام 2 شرکت نه تنها از سال گذشته عقب ماند بلکه نتوانست برنامه سال جاري خود را نيز محقق کند. بورس اوراق بهادار تهران در ابتداي امسال اعلام کرد که قصد دارد طي سال 91 حدود 15 شرکت دولتي و خصوصي را وارد بورس کند اما با نزديک شدن به پايان سال نه تنها اين ميزان محقق نشد بلکه بورس تهران علي‌رغم کسب بازدهي حدود43 درصد در سال جاري تنها توانست سهام 2 شرکت را وارد بورس کند. اين در حالي است که بورس تهران در سال گذشته توانسته بود سهام يک شرکت اصل چهل و چهاري و شش شرکت غير اصل چهل و چهاري را در بورس پذيرش و عرضه کند اما امسال با وجود افزايش چشمگير بازدهي بورس و رسيدن آن به عدد 45 درصد، تعداد شرکت‌هاي واگذار شده کاهش پيدا کرد و بورس تهران تنها موفق به واگذاري سهام 2 شرکت شد.

نگاهي به پربازده‌ترين صنايع بورسي نشان مي‌دهد از ميان شش صنعت بزرگ بورس، پنج صنعت طلايه‌دار بالاترين ميزان بازدهي براي سهامداران خود بوده‌اند. صنعت استخراج کانه‌هاي فلزي يا همان شرکت‌هاي معدني با دارا بودن هشت شرکت، در حدود 140درصد بازدهي براي سرمايه‌گذاران خود به ارمغان آورده است. پس از اين صنعت، صنعت فرآورده‌هاي نفتي يا همان شرکت‌هاي پالايشگاهي با 8/116درصد و صنعت محصولات شيميايي که شامل شرکت‌هاي پتروشيمي و شيميايي است با 8/111 درصد بازدهي در رده‌هاي بعدي قرار دارند. در ميان صنايع بزرگ تنها صنعتي که طي سال 91 نتوانست کام سهامداران خود را شيرين کند، صنعت بانکداري بود.
 اين صنعت با دارا بودن10شرکت و سهم 11‌درصدي از ارزش بورس به عنوان چهارمين صنعت بزرگ بورس، زيان 5/4 درصد را براي سهامداران خود ثبت کرد که دليل اصلي آن به افت ميانگين P/E شرکت‌‌هاي حاضر در آن از 9/5 به 4 مرتبه باز‌مي‌گردد. اما افول ستاره بخت بانکداران تا حد زيادي متاثر از تحريم بين‌المللي سيستم بانکي و محدوديت نقل و انتقال ارز به خارج از کشور در حوزه خارجي و سياست‌هاي پولي بانک مرکزي در خصوص افزايش نرخ سود اوراق مشارکت و جذابيت بازارهاي رقيب به دليل شرايط تورمي در حوزه داخلي بود. در اين ميان زيان‌ده‌ترين صنايع بورسي طي 10 ماه نخست سال 91 شامل صنعت ليزينگ با چهار شرکت و 3/23 درصد زيان، صنعت خودرو و ساخت قطعات با 24 شرکت و 8/22 درصد زيان و صنعت کاشي و سراميک با 10 شرکت و 6/13 درصد افت بوده است.

بازار سرمايه ايران پس از سال 87 با تولد فرابورس، در عمل به دو بازار بورس و فرابورس تقسيم‌بندي شد. ارزش اين دو بازار در ابتداي سال 91 در مجموع 162 هزار ميليارد تومان، معادل 85 ميليارد دلار (با احتساب نرخ ارز آزاد) بوده است که با وجود ورود چند شرکت جديد به اين دو بازار، در حال حاضر مجموع ارزش اين دو بازار به کمي بيش از 200 هزار ميليارد تومان، معادل 57 ميليارد دلار بالغ مي‌شود. به بيان ديگر هر چند ارزش ريالي شرکت‌هاي حاضر در بورس و فرابورس در پي رشد قيمت سهام و ورود شرکت‌هاي جديد توانسته از مرز 200 هزار ميليارد تومان فراتر رود، اما رشد شتابان نرخ ارز طي سال جاري، ارزش دلاري بورس‌هاي ايران را دچار افت 32درصدي کرده است. از منظري ديگر ارزش بورس تهران در سال 91 بيش از 44 هزار ميليارد تومان افزايش يافته که سهم پنج صنعت مذکور در اين رشد، بيش از 52 هزار ميليارد تومان بوده است.
 در حقيقت اين پنج صنعت که با دارا بودن 65 شرکت از مجموع 322 شرکت بورسي تنها 20 درصد کل شرکت‌هاي بورسي را در خود جاي داده‌اند، به دليل تصاحب 66 درصد ارزش کل بورس تهران، نه‌تنها مانع از سقوط ارزش تهران شده‌اند بلکه توانسته‌اند با صعود خود، جايگاه بورس تهران را همچنان به عنوان يکي از بورس‌هاي پر‌بازده تثبيت کنند. از سوي ديگر با وجود رشد بيش از 58 درصدي پيش‌بيني سود شرکت‌ها در دي ماه 91 نسبت به مدت مشابه سال قبل، به دليل افت 13‌درصدي ميانگين P/E بورس طي اين مدت، شاخص بورس به ميزاني کمتر از رشد سودآوري شرکت‌ها جهش يافته است. افت ميانگين P/E بورس نيز به شرايط حاکم بر اقتصاد ايران، افزايش جذابيت بازارهاي رقيب و افزايش بازده مورد انتظار سرمايه‌گذاران مرتبط است.